ქართველი მონოფიზიტები

ქართველი მონოფიზიტები

საქართველოში მონოფიზიტობის გავრცელების წინაპირობები. სახელმწიფოებრიობის არქონის პირობებში, ფუნქციადაკარგულმა სომხურმა ფეოდალურმა და საეკლესიო კლასმა, მთელი თავისი ენერგია ვაჭრობისკენ მიმართა.

საქართველოში მონოფიზიტობის გავრცელების წინაპირობები

სახელმწიფოებრიობის არქონის პირობებში, ფუნქციადაკარგულმა სომხურმა ფეოდალურმა და საეკლესიო კლასმა, მთელი თავისი ენერგია ვაჭრობისკენ მიმართა. ამის უშუალო შედეგი იყო მსხვილი სომხური სავაჭრო გაერთიანებებისა და დასახლებების შექმნა მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში, რის გამოც, აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის დამაკავშირებელი ვაჭრობის სადავეები კარგა ხნის განმავლობაში ფაქტიურად სომეხთა ხელში აღმოჩნდა[1]. ამავე დროს რეგიონში ერთმანეთს შეეჯახა რუსეთის, ოსმალეთის, სპარსეთის ინტერესები, ამიტომ მართლმადიდებლობა, როგორც ბერძენთა და რუსთა სარწმუნოება, დიდ კონფლიქტში მოდიოდა ოსმალეთისა და სპარსეთის იმპერიებთან, რომლებიც მაშინდელი აზია-ევროპას შორის თითქმის ყველა სავაჭრო კვანძს ფლობდნენ. ამის გამო, ისლამური სახელმწიფოებისათვის გაცილებით მოსათმენი ჩანდა სომხური მონოფიზიტობა. გამომდინარე იქედან, რომ სომხებს სახელმწიფოებრიობა არ გააჩნდათ, ამასთანავე ვაჭრობაში გაწაფული ერის მფარველობით, იმპერიები ხეირობდნენ და საკუთარ ქვეყნების დოვლათს ქმნიდნენ. შესაბამისად სპარსეთისა და თურქეთის იმპერიები განსაკუთრებით გამძვინვარებით ეკვეთნენ მართლმადიდებლობას.

ჯერ კიდევ ბიზანტიის იმპერიის დაპყრობის შემდეგ, ბერძნული ეკლესია მაინც ინარჩუნებდა გარკვეულ გავლენას მთელ ტერიტორიაზე, ამიტომაც ამ გავლენის შესასუსტებლად მეჰმედ II მიზანშეწონილად მიიჩნია ბერძნული საპატრიარქოს გვერდით მეორე ქრისტიანული საპატრიარქოს – სომხური საპატრიარქოს შექმნა, რომელიც ბერძნების თანასწორი უფლებებით იქნებოდა აღჭურვილი. სულთანს სომხები მიაჩნდა თავისი ინტერესების ერთგულ მცველებად[2][3], აღნიშნული ჩანაფიქრი მალე განხორციელდა კიდეც და მალე სომეხი ხალხი სომხური სახელმწიფოს არარსებობის პირობებში უცბად ორი საპატრიარქოს (ეჩმიაძინი, კონსტანტინოპოლის) და ორი საკათალიკოსოს (სისის და ახთამარის) პატრონი გახდა, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში შედიოდა 49 ეპარქია[4].

სომხური ფაქტორის გამოყენებაში ოსმალეთს არც ირანი ჩამორჩებოდა, მას შემდეგ რაც სომხების დიდი ნაწილი ირანში გაასახლეს და სომხეთში თურქმანული ტომები ჩამოასახლეს, შაჰმა ეჩმიაძინს მოწყალე თვალით შეხედა. 1629 წელს შაჰსეფის ფირმანით ეჩმიაძინს მოუხსნეს გადასახადი "მუხატი". 1638 წელს ფირმანით ირანელ მოხელეებს აეკრძალათ ეჩმიაძინის შინაურ საქმეებში ჩარევა. 1650 წელს სიმონ ერევანცის მოწმობით სომეხთა საპატრიარქო-საკათოლიკოსო მონასტრები ჩაირიცხა "მააფის" კატეგორიაში, რაც იმას ნიშნავდა, რომ იგი მულქი იყო და არავითარ გადასახადას არ ექვემდებარებოდა, მაშინ როცა ქართული ეკლესია განადგურების პირას იყო მიყვანილი და კათოლიკოსი დომენტი სტამბოლის ციხეში იჯდა, სომეხი კათალიკოსის ასტვაცატურ ამადნელის თხოვნით ყველანაირი გადასახადებისგან იქნა გათავისუფლებული ეჩმიაძინის, შოკაგატის, გაიანეს, რიფსიმესა და სხვა მონასტრები. ერევნის ვაჭრებმა იმის უფლებაც კი მოიპოვეს, რომ ამქართა კონტროლის გარეშე გაეხსნათ თავიანთი სავაჭროები[5].

როგორც ცნობილია, სომხების ე.წ. დიდი გამოსახლების ("მეწ სურგუნ") ჟამს შაჰ-აბაზ პირველმა 1604-1605 წლებში მდიდარი სომეხი ვაჭრები ჯუღიდან, თავრიზიდან, ერევნიდან და სხვა ქალქებიდან გადაასახლა სპარსეთის დედაქალაქ ისპაანში, მათ შექმნეს ისპაანის გარეუბანი ნორ ჯუღა (ანუ ახალი ჯულფა), რომელიც მალე სომხური სავაჭრო კაპიტალის უმნიშვნელოვანეს ცენტრად იქცა[6]. არაქელ დავრაჟეცი კარგად აღწერს თუ როგორ დაუტკბა სომეხ ვაჭრებს შაჰი, ის დადიოდა მათთან სტუმრად, ჭამდა და სვამდა მათთან, პატიჟებდა თავისთან, შეუმსუბუქა გადასახადები, არ აჩაგვრინებდა მაჰმადიანებს, ყოველმხრივ ელოლიავებოდა, მიანიჭა რელიგიური თავისუფლება[7]. ნადირ შაჰი კი ეჩმიაძინში თავად დასწრებია წირვას, 300 თუმანი შეუწირავს ეჩმიაძინისათვის, ასევე უბოძებია წყალობის სიგელები როგორც მონასტრისთვის ასევე კათოლიკოს აბრამ კრეტაცისთვის და მიწებიც კი დაუმტკიცებია8 . მაშინ როცა იგივე შაჰმა მოაოხრა ქართული ეკლესიები და ალავერდიც კი აიკლო[8]. თავისი სიმდიდრით განსაკუთრებით გამოირჩეოდა ეჩმიაძინის საკათალიკოზო ტაძარი, რომელიც ფლობდა აურაცხელ სახნავ-სათეს მიწებსა თუ ბაღ-ვენახებს, სომხური ეკლესიების კუთვნილი იყო ასევე ქარვასლები, საცხოვრებელი სახლები, დუქან-სახელოსნოები, არხები, წისქვილები და სხვა სამეურნეო ობიექტები არამხოლოდ სომხეთის ტერიტორიაზე, არამედ საქართველოსა და ამიერკავკასიის სხვა ადგილებში. სიმეონ ერევანცის ცნობით, სომხური ეკლესია, რომელიც მჭიდროდ იყო დაკავშირებული საერთაშორისო ვაჭრობასთან, გათავისუფლებული იყო ბაჟისა და სხვა ყოველგვარი გადასახადებისაგან[9]. აღნიშნულმა ფაქტორებმა განაპირობეს სომხური ეკლესიის დაწინაურება. ეჩმიაძინი დიდძალი კაპიტალის მქონე საფეოდალო იყო, ირანისა და თურქეთის ომისა და სხვა საჭიროების შემთხვევაში, სხვა დიდვაჭრებთან ერთად ფულადი სახსრების მიმწოდებელ ერთ-ერთ ცენტრად ითვლებოდა, ფულის გარკვეულ ნაწილს ეჩმიაძინი ხარჯავდა დატყვევებულ სომეხთა გამოსასყიდად, მაგალითად ცნობილია, როცა ნადირ შაჰმა ქართლი სრულიად მოაოხრა და ხალხი ირანში გასარეკად დააგროვა, მის წინაშე გამოცხადდნენ სომხური ეკლესიის წარმომადგენლები და 300 სომხური ოჯახი გამოისყიდეს[10]. სომხური ეკლესია, როგორც გარკვეული ფეოდალური სახელმწიფოებრივი ერთეული, თავისი სტრუქტურითა და დანიშნულებით სახელმწიფოებრივ დონეზე იყო ორგანიზებული და ხშირად სომხური სახელმწიფოს არარსებობის პირობებში მის ფუნქციასაც ასრულებდა[11], მისი ავტორიტეტი მუდმივად იზრდებოდა.

აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის საქალაქო ცხოვრების ერთ-ერთ დამახასიათებელ მოვლენად უნდა ჩაითვალოს მსხვილი საერო ფეოდალების და სასულიერო პირების მჭიდრო ეკონომიური კავშირი დიდვაჭრებთან, ეს ფეოდალები დიდვაჭრების მეშვეობით აქტიურად მონაწილეობდნენ მსოფლიო სატრანზიტო ვაჭრობაში ე.ი. დიდვაჭრები ქალაქში მოსახლე ფეოდალების სავაჭრო კონტრაგენტების როლს ასრულებდნენ[12]. დიდვაჭრები ქმნიდნენ აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის ქალაქების მოსახლეობის ეკონომიკურად ძალზე ძლიერ ფენას, საქალაქო არისტოკრატიას, ქალაქში მოსახლე მსხვილი საერო და სასულიერო ფეოდალების მონაწილეობა კი იწვევდა მათ დაახლოებას ვაჭართა ზედაფენასთან. ეს კი თავის მხრივ იყო მიზეზი მსხვილი ფეოდალებისა და დიდვაჭართა ინტერესების თანადამთხვევისა[13].

1639 წლის ირან-ოსმალეთის ზავმა, ბოლო მოუღო დაუსრულებელ ომებს ამიერკავკასიის ტერიტორიაზე და თითქმის 90 წლის განმავლობაში უზრუნველჰყო მშვიდობიანი ცხოვრება მახლობელ აღმოსავლეთში[14]. ერთის მხრივ ირან-ოსმალეთის დაზავებამ, მეორეს მხრივ ვოლგა-ასტრახანის სანაოსნო გზის ათვისებამ, რეგიონში ხელსაყრელი ვითარება შექმნა ეკონომიკური განვითარებისათვის. მნიშვნელოვნად იზრდება ქალაქის ხელოსნური წარმოება და აღებ-მიცემობა. აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის მსხვილი სავაჭრო ცენტრები ინტენსიურ საგარეო ვაჭრობას აწარმოებენ, მათ შორის თბილისი, რომლის ეკონომიკური მნიშვნელობა განპირობებული იყო ხელოსნური წარმოებისა და ვაჭრობის ზრდით. თბილისელი დიდვაჭრები მჭიდრო ურთიერთობას აწარმოებდნენ საერთაშორისო ვაჭრობის ისეთ მსხვილ ცენტრებთან როგორებიც იყო სმირნა, ალეპო, დამასკო და ა.შ., თბილისისკენ განუწყვეტლივ მოედინებოდნენ სავაჭრო ქარავნები[15], საერთაშორისო ვაჭრობაში ჩართულ ქართლ-კახეთის ვაჭარ-ხელოსნებში ყოველდღიურად ღვივდებოდა სომხური გრიგორიანობის აუცილებლობის განცდა, როგორც ბაზარზე გასვლის თითქმის ერთადერთი გზა. XVI-XVIII საუკუნეებში ალეპო წარმოადგენდა მთელი მახლობელი აღმოსავლეთის მთავარ ბაზარს. ალეპოსა და ტრიპოლში გაჩნდა სომხური დასახლებები, სომეხი ვაჭრები დიდ კონკურენციას უწევდნენ ვენეციის, ინგლისის და სხვა ევროპული ქვეყნების ვაჭრებს. მალე გამოჩნდნენ ჯულფელი დიდვაჭრები, რომლებიც "ხოჯას" სახელით იყვნენ ცნობილი და XVI საუკუნიდან იწყება მათი "ოქროს ერა", რომელიც აღინიშნება მათი აქტიური მონაწილეობით ლევანტის ვაჭრობაში. სომეხ ვაჭართა საგრძნობი ნაწილი იყო ასევე დამასკოში, სადაც ცხოვრობდნენ[16], ისინი დაკავშირებული იყვნენ ვენეციასა და სხვა ევროპულ ქვეყნებთან. დიდ როლს თამაშობდა სხვადასხვა საქონლით ვაჭრობაში სომხური ქალაქები-ჯუღა (ჯულფა) და აკულისი (დაშთი), რომლებიც მდებარეობდნენ დიდ საქარავნო გზაზე და წარმოადგენდნენ სომხური სავაჭრო კაპიტალის თავმოყრის უმნიშვნელოვანეს პუნქტებს[17]. აღნიშნულ სავაჭრო გზებთან (თუ გზებზე) მდებარე აღმოსავლეთ საქართველოს ქალაქები ჩაბმული იყვნენ ამ პროცესში და შესაბამისად მყარი ნიადაგი იყო შექმნილი სომეხთა რჯულის გასავრცელებლად, რჯულისა, რომელიც ამ ვაჭრობის ზედამხედველ იმპერიებში არათუ არ იდევნებოდა, პირიქით, პრივილეგიადაც კი ითვლებოდა.

საქართველოში მონოფიზიტობის გავრცელება

როგორც უკვე აღინიშნა, მართლმადიდებლობა, როგორც რუსეთისა და ბერძენთა რჯული ყოველმხრივ იყო შევიწროვებული საქართველოში, რომელიც ორი მძლავრი მაჰმადიანური იმპერიის მეტოქეობისა და ბრძოლის ასპარეზს წარმოადგენდა, მათთვის შედარებით მისაღები იყო "უწყინარი" მონოფიზიტობა, რომელიც ნაკლები საფრთხის შემცველი იყო მათთვის.

"მოქალაქეების" ანუ ქალაქის მცხოვრებლებს ვაჭარ-ხელოსნები წარმოადგენდნენ, ბუნებრივია ვაჭრობაში თურქეთ-ირანის ხელშეწყობილ სომეხთა უპირატესობის გამო ქართული ქალაქების ამქრები უმთავრესად მონოფიზიტურ ეკლესიასთან იყო დაკავშირებული, ვინაიდან გასაღების ბაზარზე გასვლა (რომელსაც ფაქტიურად სომხები აკონტროლებდნენ), მხოლოდ ამ გზით შეეძლოთ, ამიტომ ამ გაერთიანებებში შესვლა და მის საფუძველზე გარკვეული პრივილეგიების მიღება მხოლოდ სომხურ სარწმუნოებაში გადასვლით შეიძლებოდა. ამიტომაც გასაგებია, რომ ირანთან და თურქეთთან დაკავშირებულ ქართველ ვაჭრებს სომხური სარწმუნოების მიღება მრავალმხრივ აწყობდათ, უპირველეს ყოვლისა კი ეკონომიკური ინტერესებიდან გამომდინარე, სადაც ეს რელიგია მათ საერთაშორისო ასპარეზზე სავაჭრო საქმიანობას უადვილებდა. ნიშანდობლივია ისიც, რომ ქართულ წყაროებში "სომეხი" ვაჭრის სინონიმად გამოიყენებოდა, XVII-XVIII საუკუნეებიდან ქართულ სინამდვილეში ეს ტერმინი საგრძნობლად იფართოვებს მნიშვნელობას და სოციალური შინაარსით ივსება. უფრო მეტიც, ამ დროიდან "სომეხი" უპირატესად სოციალური შინაარსის ტერმინია, რის გამოც ის მთელი სოციალური ფენის აღსანიშნავად გამოიყენება, რაც ზოგჯერ თითქმის მთელი ქალაქის მოსახლეობას ფარავს[18]. სპარსეთისა და ოსმალეთის იმპერიებში საგანგებო ღონისძიებები იქნა გატარებული, რათა დაფასებული ყოფილიყო მონოფიზიტობა, მაგალითად შაჰ-აბაზი თავიდანვე განსაკუთრებით მტრულად მოეკიდა მართლმადიდებლებს, ის ყოველმხრივ ცდილობდა ან გაემაჰმადიანებია ან მოექცია გრიგორიანულ სარწმუნოებაზე, ირანის ეკონომიკური და პოლიტიკური ინტერესებიდან გამომდინარე შაჰი მფარველობდა აღმოსავლური ტრადიციების მქონე სომხურ ეკლესიას, რის გამოც ქართლ-კახეთის აოხრების შემდეგ, ირანში გადასახლებულ ქართველებს მხოლოდ გასომხებით შეეძლოთ ქრისტიანობის შენარჩუნება[19]. არც თურქები ჩამორჩებოდნენ თავის აღმოსავლელ კონკურენტებს, მათ თურქეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები ქრისტიანები ორ მთავარ ჯგუფად დაჰყვეს, სომეხთა საპატრიარქოს დაუმორჩილეს ქართველებიც[20]. თანდათანობით გრიგორიანულ სარწმუნოებაზე გადადის ტაოსა და არზრუმის ქართული მოსახლეობა[21], სადაც ქართული საეპისკოპოსოები მთლიანად გააუქმეს, XVIII საუკუნის შუა წლებში მესხეთში მხოლოდ ერთი ეპისკოპოსი იყო დარჩენილი, რომელიც შევიწროების გამო იძულებული გახდა კათოლიკეებს შეერთებოდა[22], ქართლ-კახეთში კი მე-18 საუკუნის ბოლოს სულ ათი საეპისკოპოსოღა იყო შემმორჩენილი. ყოველივე იმის ფონზე, როცა საქართველოს მართლმადიდებელი კათალიკოსი ევდემოზ დიასამიძე სპარსმა მმართველმა ციხის კედლიდან გადააგდებინა, ხოლო კათალიკოსი დომენტი სტამბოლის ციხეში ჰყავდათ გამომწყვდეული[23], ცხადი ხდება თუ რაოდენ დიდი იქნებოდა სომხური ეკლესიის ავტორიტეტი, რომელიც იმპერიების მიერ იყო ხელშეწყობილი და დაფასებული, მისი მრევლი კი დაცული. რათქმაუნდა ყველაფერი ეს საქართველოს (განსაკუთრებით ქართლ-კახეთისა და სამცხის) მოსახლეობის მონოფიზიტობისადმი დადებითი განწყობის გაღვივებას იწვევდა.

ქართლში ვაჭართა სოციალური ფენის მომძლავრებამ როსტომ ხანის მმართველობის დროს პიკს მიაღწია, ამ პერიოდში მონოფიზიტობის გავრცელების სიძლიერის შესახებ წარმოდგენას გვაძლევს ქვემო ქართლში არსებული ძეგლები, მათმა შესწავლამ მკვლევარები მიიყვანა დასკვნამდე, რომ მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი XVII საუკუნეში, სწორედ როსტომის ზეობის დროსაა აგებული, ამავე დროს, ქვემო ქართლის მონოფიზიტურ ეკლესიებზე შემორჩენილი ქართული წარწერები თუ არქიტექტურული ფორმები მკვლევარებს აფიქრებინებს, რომ მათი ნაწილი სწორედ ქართველი მონოფიზიტების მიერაა აგებული ან გადაკეთებული ადგილობრივი მართლმადიდებლური ეკლესიებია[24].

XVII საუკუნის 30-იან წლებში თბილისში როსტომ ხანის კარზე მოწვეულ საგანგებო კრებაზე, გამოჩენილი ქართველი პოლიტიკური მოღვაწე ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი (ნიკიფორე ირბახი) კათოლიკეების დასაცავად წარმოთქმულ სიტყვაში აღნიშნავდა:

„ყოველდღე ჩვენის თვალით ვხედავთ, რომ მრავალნი ქართველნი სომხდებიან, უფრო მომეტებული მათგანი კი მაჰმადის სარწმუნოებას ღებულობს, მაშ ვისაც უნდა გაფრანგება რაღაც უნდა დაეშალოსო[25].“

ამდენად ცხადი ხდება თუ რა მასშტაბებს მიაღწია გრიგორიანულ სარწმუნოებაზე გადასვლამ.

XVIII საუკუნისათვის ვაჭართა სოციალური ფენა ასევე ინარჩუნებდა დიდ გავლენას, ამ პროცესს თავად ერეკლე II უწყობდა ხელს და ამიტომ საქართველოში ტრადიციული რჯულთშემწყნარებლობის პირობებში შესაფერისი ნიადაგი ექმნებოდა მონოფიზიტური ეკლესიის პროპაგანდას[26], ამ ყველაფერმა კი ისეთ მასშტაბებს მიაღწია, რომ თავად საქართველოს კათოლიკოსს ანტონს შესთავაზა სომეხმა კათალიკოსმა ლაზარემ მიეღო გრიგორიანული სარწმუნოება, როგორც ფიქრობენ გრიგორიანელთა პროპაგანდის გასანეიტრალებლად შეიქმნა ანტონ პირველის ცნობილი "მზამეტყუელება", რომელსაც დიდი ხნის განმავლობაში არ დაუკარგავს თავისი მნიშვნელობა და XIX საუკუნეში რუსეთის იმპერატორის დავალებითაც კი გამოუციათ[27]. დავით ბატონიშვილი იძულებული გახდა თავის შრომაში "Обозрение Грузии по части прав и законоведения" საგანგებო აღნიშვნაც კი შეეტანა, რომლითაც სომხებს (მონოფიზიტებს) უკრძალავდა მართლმადიდებელთა თავის სარწმუნოებაზე გადაყვანას[28].

არსებობდა გრიგორიანობაზე მოქცევის სხვა გზაც, ეჩმიაძინი, როგორც მსხვილი მემამულე, ასევე დიდვაჭრები ყიდულობდნენ და ფლობდნენ ყმა-მამულებს, მონოფიზიტ პირთა დაქვემდებარებაში მყოფი გლეხები და ხელოსნები თანდათან მონოფიზიტურ სარწმუნოებაზე გადადიოდნენ, ჯერ კიდევ მიხეილ თამარაშვილმა ვატიკანის არქივებზე დაყრდნობით გამოთქვა მოსაზრება, რომ სომეხთა მიერ სოფლის ე.ი. ყმა-მამულის შეძენის შემდეგ იქ მოსახლე ქართველთა ნაწილი სომხურ სარწმუნოებაზე გადადიოდა. "სამართალი ბატონისშვილის დავითისა" მიხედვითაც მოქალაქეს "აქუს ნება მოსყიდუადცა ყმათა სახმარებლად, გარნა არა მართლმადიდებელთა, უკეთუ არს სომეხი"[29]. თბილისელი ვაჭრების მიერ მართლმადიდებელი ყმების შესყიდვა ფართოდ გავრცელებული იყო. როგორც გასული საუკუნის დასაწყისში ზაქარია ჭიჭინაძე შენიშნავს: "საქართველოში სომეხთა მხნე სამღვდელო და საერო პირთაგან ისე იყო მოწყობილი საქმე, რომ ქართველნი მრავლად უერთდებოდნენ გრიგორიანთ სარწმუნოებას", მისივე თქმით სომეხთა სამღვდელონი "მოგზაურობდნენ სოფლიდან სოფელს, თვით მიუვალს მიყრუებულს ქართულ სოფლებში და იქ ქართველებს ხშირად სომხურად უნათლავდნენ ყმაწვილებს"[30].

ქართველ გრიგორიანთა მოღვაწეობა და მათ შესახებ არსებული სხვადასხვა ცნობები

ქართველი მონოფიზიტები (გრიგორიანები) თავიდანვე აქტიურად იყვნენ ჩაბმულები სავაჭრო თუ პოლიტიკურ ასპარეზში, მათ ვხედავთ ქვეყნის ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში. მონოფიზიტური რჯულით ზურგგამაგრებულები ტოლს არ უდებდნენ ეთნიკურად სომეხ ვაჭრებსა თუ მოღვაწეებს. ისინი სრულად სარგებლობდნენ იმ პრივილეგიებით რაც მაშინდელმა პოლიტიკურმა ვითარებამ სომხურ გრიგორიანულ ეკლესიას მიანიჭა. გრიგორიანული სარწმუნოების პირები ასევე მრავლად იყვნენ სამეფო კარზეც.

ინგლისელი ვაჭარი და მოგზაური კარტვრაიტი, რომელმაც 1590 წელს გაიარა ძველი ჯუღა (ჯულფა) შენიშნავს, რომ ამ ქალაქში მოსახლეობდნენ სომხები და ქართველები, რომლებიც ეწეოდნენ აბრეშუმით ვაჭრობას[31].

სპარსეთში ქართველების ვაჭრობის შესახებ საყურადღებო ცნობებს იძლევა ცნობილი გერმანელი მოგზაური, გეოგრაფი და ისტორიკოსი ადამ ოლეარიუსი (ოლშლეგერი), რომელიც სხვა ეროვნების ვაჭრებთან ერთად იხსენიებს ქართველებსაც, ისპაანის მცხოვრებლებს. აღსანიშნავია, რომ ოლეარიუსის ნაშრომის მთარგმნელი აბრაამ ვიკფორი, რომელსაც ბრანდენბურგის კურფიუსტრის რეზიდენტის თანამდებობა ეჭირა პარიზში, თავის მხრივ ნათარგმნ ნაშრომს უმატებს მის ხელთ არსებულ ცნობებს, მისი თქმით

„ისპაანის გარეუბანი ჰასენაბადი წარმოადგენს მუდმივ საცხოვრებელ ადგილს ჯურჯისას ესე იგი ქართველებისას (des Georgiens), რომელნიც აგრეთვე ქრისტიანები არიან, მომეტებულად ვაჭრები და ყველანი მდიდარნი, ისევე როგორც სომხები...მათ ძალიან უყვართ მოგზაურობა, განსაკუთრებით ინდოეთსა და ევროპაში და მომეტებული ნაწილი იმ ვაჭრებისა, რომელთაც ვხედავთ ვენეციაში, ჰოლანდიაში და სხვა ადგილებში და რომელთაც იქ უწოდებენ სომხებს, ეკუთვნიან ამ (ე.ი. ქართველთა) ერს“

აქვე აბრაამ ვიკფორის ცნობით ქართველები ცხოვრობდნენ არამარტო ქ. ისპაანში, არამედ თვით დედაქალაქში, სომხებთან ერთად მოსახლეობენ მეჰდის მეჩეთის უკან[32].

არაქელ დავრიჟეცის აღწერით ქართლიდან გარეკილი მოსახლეობა ფერაჰაბადის ნაცვლად მიიყვანეს ისპაანს და საცხოვრებლად მისცეს გარეუბნები, რომელნიც უკვე დაჭერილი იყო სომეხთა მიერ. საფიქრებელია, რომ სოფლებში ჩასახლებული ქართველი გლეხები მიწათმოქმედი გლეხები იყვნენ, ხოლო ქალაქებში ჩასახლებულები კი ვაჭარ-ხელოსნები. ქართველი ვაჭრების თავრიზში ყოფნას აღნიშნავს ტავერნიე, მისი ცნობით "ქართველებს ძალიან იტაცებთ მოგზაურობა და ისინი დიდი მოვაჭრენი არიან[33]".

ქართველი ვაჭრები ირან-საქართველოს შორის არამარტო უბრალოდ მიდი-მოდიოდნენ, არამედ ირანში წლობით და ათწლეულობით ცხოვრობდნენ, სწორედ ამაზე უნდა მეტყველებდეს ისპაანის ერთ-ერთ უბანში ჩვენს დრომდე მოღწეული საფლავის ქვები. საფლავები შემორჩენილია ისპაანის ჯულფაში ნერსესის, მინასის და სარქისის სომხურ ეკლესიათა ეზოებში, ქვებზე შემორჩენილია ქართული და ქართულ-სომხური წარწერები, რაც დაკრძალულ პირთა კონფესიურ კუთვნილებას უნდა მიუთითებდეს და სავსებით ადასტურებს ოლეარიუსის ცნობებს[34].

შემორჩენილია სხვადასხვა სახის სავაჭრო დოკუმენტაცია, დავთრები, წერილები და ა.შ. რომლებიც ქართულ ენაზეა შედგენილი და ხელმოწერებიც სომხურ-ქართულად აქვს, ბუნებრივია ქართველი მონოფიზიტების სასაუბრო ენა თავიდანვე ქართული იყო, მართალია, მოგვიანებით სარწმუნოებრივი თუ სხვა მიზეზების გამო მონოფიზიტ ქართველებში მასიური ასიმილაციის პროცესი მიმდინარეობდა, თუმცა ისინი გარკვეულ ეტაპამდე მაინც რჩებოდნენ ქართული თვითშეგნების მატარებლებად, რაზეც მეტყველებს აღნიშნული დოკუმენტები თუ სხვა ცნობები.

რაც შეეხება თურქეთის მონოფიზიტ ქართველებს მათ შესახებ საუბრობს გერმანელი მეცნიერი და მოგზაური კარლ კოხი, მისი დაკვირვებით:

„ლაზისტანის და ჭოროხის მიდამოების მაცხოვრებლები თურქეთის სხვა მოსახლეობასთან შედარებით შეძლებულნი არიან და ვაჭრობის საქმეც კარგად აქვთ დაყენებული...სავაჭრო საქმეებს ჩვეულებრივ ქართველები განაგებენ. ეს ის ქართველებია, რომლებსაც სომხური სქიზმა აქვთ მიღებული და ამიტომ სომხებად იწოდებიან. ისინი უმთავრესად ართვინში ცხოვრობენ.“

ამდენად კოხს სავსებით ზუსტად აქვს შენიშნული, რომ კონფესიურად "სომხობა" არ ნიშნავდა ეთნიკურ "სომხობას", აღნიშნულ საკითხს ისე დაუინტერესებია იგი, რომ დიდ სიხარულს გამოთქვამს, როცა ერთი ასეთი ქართველი გაუცვნია, ის ამბობს: "გავიცანით ერთი გასომხებული ქართველი, რომელსაც ბოლომდე ვერ უარეყო ქართველობა[35]..."

ქართველ მონოფიზიტთა შესახებ სხვა საინტერესო მონაცემებიც არსებობს, მაგალითად, ცნობილი სომეხი მწერალ-მემუარისტი არტემ არარატელი, რომელსაც მოუვლია საქართველო თავის ბიოგრაფიაში მრავალგზის გულისტკივილით აღნიშნავს, რომ "აქაური სომხების უმრავლესობამ სრულებით არ იცის სომხური და ქართულად ლაპარაკობსო" ანდა "ამ ადგილების გავლა მით უფრო ძნელი იყო, რომ სომხებმა არ იცოდნენ სომხური ენა და ქართულად ლაპარაკობდნენო"[36], იგივეს ადასტურებს ვენეციის მხითარისტი მინას ვარდაპეტ ბჟიშკიანი, რომელსაც XIX საუკუნის 20-იან წლებში მოუვლია საქართველო და სომხეთი და მისი თქმითაც საქართველოში მოსახლე სომხები სომხურის უცოდინარნი იყვნენ და ქართულად ლაპარაკობდნენო“[37], ბუნებრივია "საქართველოს სომხების" იმ ნაწილს, რომელთაც ეთნიკურად ქართული წარმოშობა ჰქონდა სომხური არ ეცოდინებოდა, ან სუსტად ეცოდინებოდა, მათი ეთნიკურ სომხებთან ასიმილაციის პროცესი ჯერ არ იყო დაწყებული.

ქართველ მონოფიზიტთა საკითხის უკეთ გასარკვევად დიდი მნიშვნელობა აქვს საქართველოს ხელნაწერთა ინსტიტუტსა და სომხეთის მატენადარანში დაცულ ქართული ანბანით შესრულებულ სომხური ლიტერატურის კრებულებს, ზოგი სომხური ლოცვა კი პირდაპირ ითარგმნებოდა ქართულ ენაზე, ერთ-ერთ ასეთი კრებულის მინაწერზე გიორგი გორელი გვაუწყებს:

„გადმოთარგმანებული სომხის ენიდგან ქართველთ ენაზედ გორელი გევორგ უღირსი ვართაპეტისაგან სარგოდ ყრმათა სომხეთის ეკლესიისათა, ვისაც სომხური ენა არ ესმის[38].“

ანუ კრებული სომეხ ყრმათა სარგოთ კი არ უთარგმნიათ არამედ ,,ყრმათა სომხეთის ეკლესიისათა“ ე.ი. მათთვის ვინც სომხურ ეკლესიას ეკუთვნოდა და სომხური არ იცოდა.

XVIII საუკუნის რუსულ ოფიციალურ დოკუმენტებში, რომლებიც რუსეთის ირეგულარულ ნაწილებში ჩარიცხულ სამხედრო პირებს ეხება და ზუსტ ანკეტებს შეიცავს, რომლებიც აღნიშნულ პირთა გამოკითხვით დგებოდა და დიდი მნიშვნელობა აქვს ქართველი გრიგორიანების თვითშეგნების გამორკვევისათვის, მაგალითად ვკითხულობთ: "Захар храблев грузинской нации, из дворян, армянского закона" ანდა "Пападар Саркизов, грузинской нации, купецкой сын, армянского закона[39]..." და ა.შ. ამ ოფიციალური დოკუმენტებში ქართველ მონოფიზიტთა აღსანიშნავად გამოიყენებოდა ტერმინი "Грузинский Армянин", და ეს დოკუმენტები ზუსტად განასხვავებენ ეთნიკურ და სარწმუნოებრივ მომენტს და ამავე დროს ნათლად აჩვენებდნენ ამ პირთა დამოკიდებულებას საკუთარი წარმომავლობის მიმართ. აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ ამ დოკუმენტებში მოხსენიებული პირები უფროსობისადმი შედგენილ სათხოვარებსა თუ განცხადებებზე ყოველთვის ქართულად აწერდნენ ხელს[40].

ქართველ გრიგორიანთა განსახლების არეალი და გვარები

გამომდინარე იქედან, რომ სომხური ეკლესია, როგორც საგარეო ვაჭრობაში პრივილეგიების მოპოვების წყარო განსაკუთრებით მიმზიდველი იყო ვაჭარ-ხელოსანთა ფენისათვის, ძირითადად ქართველი მონოფიზიტები ქალაქებში იყვნენ კონცენტრირებულები, როგორც გასული საუკუნის დასაწყისში ზაქარია ჭიჭინაძე აღნიშნავდა: ,, მთელს ქართლს, სომეხთ შთამომავალნი სცხოვრობენ მხოლოდ გორს, ახალ გორს, დუშეთს, ახალ ქალაქს და მცირეც ორ სამ სოფელში, დანარჩენ ადგილებში ვინც კი სცხოვრობენ ისინი ქართვლის ტომისანი გახლავან და ჟამთავითარების მეოხებით გასომხებული...ასეთ გასომხებულთ რიცხვი მეტად დიდია თბილისში, თითქმის სომეხთა ნახევარი ქალაქში ასეთ ქართველთაგან შესდგება“[41].

იგივე ავტორის ცნობით: ,, კახეთში: ,,სადაც კი დღემდე სომხები სცხოვრობენ, ყველა იგინი ქართველები არიან შთამომავლობით. მათი ვინაობა ქართველია, დედა-ენაც ქართული, იგინი ჟამთა ვითარების მეოხებით და სომეხთა სამღვდელოების წყალობით არიან გრიგორიანობაზედ გადაყვანილი და მით გასომხებული“[42].

ქალაქზე არანაკლები ოდენობის სოფლად მცხოვრები ქართველები გადადიოდნენ მონოფიზიტურ აღმსარებლობაზე. ამის მიზეზი ზემოთაღწერილი ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის დევნა-დაკნინების პროცესი და სომხური ეკლესიის ავტორიტეტის განუხრელი ზრდა იყო.

ვატიკანის არქივებზე დაყრდნობით მიხეილ თამარაშვილმა განაცხადა: ,, არსებობს საკმაო საფუძველი ვარაუდისათვის, რომ ,,ქართველ ტომად შევრაცხოთ ყველა ისინი , რომლებსაც სომხებისა მარტო სარწმუნოება აქვთ და არა ზნე-ჩვეულება“[43], ასეთი ქართველების შესახებ ჯერ კიდევ ვახუშტი ბატონიშვილი წერდა, აღწერდა რა ქვემო ქართლს, ვახუშტი შენიშნავდა : ,,ამ ადგილთა შინა მოსახლენი არიან სარწმუნოებით სომეხნი და მცირედად ქართლის სარწმუნოებისა, არამედ ქცევა-ზნითა ქართულითა“[44], ბუნებრივია ,,სარწმუნოებით სომეხი“ ქცევა-ზნით ქართველი მონოფიზიტური სარწმუნოების ქართველებს ნიშნავდა.

ქართველთა გრიგორიანულ სარწმუნოებაზე გადასვლას ყოველთვის მწვავედ განიცდიდნენ მართლმადიდებელი ქართველები, აღნიშნულის საილუსტრაციოდ გამოდგება XVIII საუკუნის ბოლო მეოთხედის ერთი არზა, სადაც მღვდელი ჯომარდიძე დავით ბატონიშვილს მიმართავს, რომ მამას დაობლებული ბავშვი სომეხი ძიძისთვის მიუცია გასაზრდელად, ამ უკანასკნელს კი ის ,,გაუსომხებია“ ანუ მონოფიზიტად უქცევია, ახლა კი მღვდელი დავით ბატონიშვილს მიმართავს თხოვნით, რათა მას "გაქართველებაში" (გამართლმადიდებლებაში) დახმარებოდა[45].

1806 წლის წვრილი ვაჭრის იაკობ ჯანუაშვილის ჩვენებაში კი ხაზგასმითაა აღნიშნული "სარწმუნოებით სომხობა": "მე ვარ გვარით ჯანუაშვილი. მამაჩემს ეწოდება სახელად თეიმურაზა და მქვიან სახელად იაკობ. ვიქნები წლისა ოცდაათისა. ვარ სარწმუნოებით სომეხი და სოფელსა ხელთუბანს მცხოვრებელი[46]..."

საქართველოში მონოფიზიტობის გავრცელების შედეგად არსებული მდგომარეობა და ასიმილაციის პროცესი (ენის დაკარგვა) კარგად ჩანს ქართველი მონოფიზიტის ალავერდოვის (ალავერდაშვილი) ამ სიტყვებიდანაც:

„საქართველოს სომხები მარტო სჯულით ვართ სომხები, თორემ ეროვნებით ქართველები ვართ...სომხების განყოფილებაში ქართული აკრძალული აქვთ. იქ არავის ასწავლიან ამ ენას , არც მე მასწავლიდნენ, ქართული ენა მე ჩემის შრომით და მალვით შევისწავლე, ამიტომ ამხანაგები მე "ვრაცას" მეძახდნენო[47]...“

ქართველ გრიგორიანთა შორის გავრცელებული გვარები საკმაოდ მრავალფეროვანი იყო, ბევრი მათგანი სრულიად სომხური ფორმითაა შემორჩენილი ეს გასაგებიც იყო, ვინაიდან ზ. ჭიჭინაძის შენიშვნით:

„ქართლში ქართველთ შორის, სადაც კი სომხის სჯულს ავრცელებდნენ, იქ მათ შორის, რასაკვირველია ყმაწვილებთა მონათვლის დროს, მათ სამღვდელოთ ქართულ ოჯახებში თან შეჰქონდათ სომხური მამაკაცის და დედაკაცის სახელების დარქმევა და ამის გარეშე ზოგს გვარებსაც კი უცვლიდნენ, ყველა ეს იყო წესი მათის სჯულიერებისა[48].“

ეხება რა ქართული გვარსახელების ცვლილების პროცესს მ. კეკელიძე აღნიშნავს, რომ ოდესღაც ქართველი მარტია ივანეს ძე იაკობაშვილი გრიგორიანულ სარწმუნოებაზე გადასვლის შემდეგ მარტიროს ოჰანეზის ძე აკოფიანცად იქცა, მისივე თქმით, თბილისში ჯორჯაძის ქუჩაზე ბუკინისტების მაღაზიის მეპატრონე ,,გორგაძიანცი“ იყო და ამ პიროვნების გვარში კარგადაა არეკლილი ის გზა რაც მისმა წინაპრებმა განვლეს გორგაძიდან გორგაძიანცამდე[49].

ქართველ მონოფიზიტთა შორის გავრცელებული გვარები საკმაოდ მრავალფეროვანია, ზოგ მათგანს ჯერ კიდევ ჰქონდა შერჩენილი ქართული ფორმა: ალხაზიშვილი (ალხაზოვი), ავალიშვილი (ავალოვი), აბულაძე (აბულოვი), სააკაშვილი (სააკოვი და სააკიანი), ბასილაშვილი (ბასილოვი), ხიზანიშვილი (ხიზანოვი), ფანჩულიძე (პანჩულიანცი), ზურაბიშვილი, მირიანაშვილი, ლომიძე, შაბურიშვილი, გოზალიშვილი, ჭიპაშვილი, საფარაშვილი, ხიმშიაშვილი, ნარიმანაშვილი, ღარიბაშვილი (ღარიბოვი), სანდაძე (სანდოიანცი), აღნიაშილი (აღნიანცი), მამინაშვილი (მამინოვი), ლოლაძე, კოხტაშვილი, ტურიაშვილი (ტურიანცი), ხუციშვილი, გომელაური, ლაზიშვილი (ლაზიანცი), აჭარელი (აჭარიანი), გორგაძე (გორგიანი), დურგლიშვილი, დალაქიშვილი და ა.შ.[50]

სამწუხაროდ ქართველ მართლმადიდებლებში თანდათან დამკვიდრდა მოსაზრება, რომ მონოფიზიტი ქართველი არის სომეხი, ზაქარიას მართებული შენიშვნით "ეს გარემოება ჩვენში ისე შეუგნებლად მიდიოდა, რომ მას არ აკვირდებოდნენ თვით ქართველთ შეგნებულნი გვამნი, მეისტორიე მწერალნიც, თვით პლატონ იოსელიანიც კი ყველა ასეთ ქართველებს სჯულის გამო სომხებს უწოდებს"[51].

აღნიშნული ფაქტორი კი ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად იქცა მონოფიზიტი ქართველების ასიმილიაციის პროცესისათვის, რომელიც უწყვეტად მიმდინარეობდა საუკუნეების მანძილზე.

XX საუკუნის დასაწყისიდან საქართველოში განვითარებულმა ეთნიკურმა თუ სხვადასხვა სოციალურმა პროცესებმა ქართველ გრიგორიანებზეც მოახდინეს გავლენა, მათი ნაწილი ასიმილირდა სომეხ ერში, ხოლო ნაწილი მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას დაუბრუნდა.

სქოლიო

1. მაისურაძე გურამ, ქართველი და სომეხი ხალხების ურთიერთობა XIII-XVIII საუკუნეებში, 1982. გვ. 302
2. ლომსაძე, შ. გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოს ისტორიიდან : ახალციხური ქრონიკები, 1979. გვ. 23
3. Орманян М. Армянская Церковь, пер. с франц. 1913 გვ. 74
4. Меликсет-Бек . л, Юридическое положение верховного патриарха армянского. Одесса, 1911, გვ. 8-9
5. ლომსაძე, შ. დასახელებული ნაშრომი, გვ. 38-39
6. ჟორდანია, გ. უცხოელ მოგზაურთა ცნობები ქართველთა შესახებ XVII საუკუნეში , მნათობი. 1962. - N8. გვ. 174
7. ჟორდანია გ., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 178
8. Кишмишев С.Р. Походы Надир-шаха в Герат, Кандагар, Индию и события в Персии после его смерти, 1889, გვ. 89
9. კუცია, კ. აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის ქალაქების სოციალური სტრუქტურა XVI-XVIII საუკუნეებში. კრებულში ნარკვევები მახლობელი აღმოსავლეთის ქალაქების ისტორიიდან , 1970, გვ. 133
10. ლომსაძე, შ. დასახელებული ნაშრომი, გვ. 40
11. Меликсет-Бек . л, დასახელებული ნაშრომი , გვ. 38
12. კუცია, კ. დასახელებული ნაშრომი, გვ.136
13. კუცია, კ. დასახელებული ნაშრომი, გვ. 138
14. გაბაშვილი ვ. XVI-XVIII ს. საქრათველოს ქალაქები მახლობელ აღმოსავლეთის სავაჭრო ურთიერთობათა შუქზე, კრებულში ნარკვევები მახლობელი აღმოსავლეთის ქალაქების ისტორიიდან , I, 1966, გვ.183
15. კუცია კ., თბილისისა და აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის ქალაქების სავაჭრო ურთიერთობა XVII-XVIII საუკუნეებში, კრ. ძიებანი საქართველოსა და კავკასიის ისტორიიდან, 1976. გვ. 256-258
16. ტიკაძე მ., . ამიერკავკასიის ქალაქების სავაჭრო ურთიერთობანი სირიის ქალაქებთან და ლევანტის ვაჭრობა XVI-XVIII საუკუნეებში. კრებულში ნარკვევები მახლობელი აღმოსავლეთის ქალაქების ისტორიიდან , 1970, გვ. 215-216
17. ჟორდანია გ., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 174
18. მაისურაძე გ., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 299-301, 305
19. გაბაშვილი, ვ. ქართული დიპლომატიის ისტორიიდან , კრ. მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის. - თბილისი, 1954, გვ. 110-112
20. Орманян М., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 74
21. ლომსაძე, შ. დასახელებული ნაშრომი, გვ. 42
22. ლომსაძე, შ.სამცხე-ჯავახეთი, 1975, გვ. 302
23. ლომსაძე, შ. გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოს ისტორიიდან : ახალციხური ქრონიკები, 1979.
24. გაგოშიძე გ., მონოფიზიტური ძეგლები საქართველოში , წ. 1, ქვემო ქართლი, 2009 წ. გვ. 15-20, 22, 24
25. თამარაშვილი მიქელ, ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის. ნამდვილის საბუთების შემოტანითა და განმარტებით XIII საუკუნიდგან ვიდრე XX საუკუნემდე 1902, გვ. 127
26. მაისურაძე გ., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 307
27. კეკელიძე კორნელი, ქართული ლიტერატურის ისტორია
28. დავით ბატონიშვილი, "საქართველოს სამართლისა და კანონთმცოდნეობის მიმოხილვა"„Обозрение Грузии по части прав и законоведения“ (1959 გამოსცა ა. როგავამ)., პარაგრაფი 5
29. სამართალი ბატონიშვილის დავითისა, ტექსტი გამოსცა და გამოკვლევა დაურთო დ. ფურცელაძემ 1964. გვ.201
30. შავშელი, ქართველი გრიგორიანელები :(სომხის სარწმუნოების ქართველები): ისტორიული მიმოხილვა შავშელისა. 1906 , 29, 46
31. ჟორდანია გ., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 175
32. ჟორდანია გ., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 176-177
33. ჟორდანია გ., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 177, 180
34. მ. თოდუა, ქართული ნეკროპოლი ირანში. ქართულ-სპარსული ეტიუდები.1971, გვ.196
35. კ. კოხისა და ო. სპენსერის ცნობები საქართველოსა და კავკასიის შესახებ / გერმ. თარგმნა, შესავ. და კომენტ. დაურთო ლონდა მამაცაშვილმა. 1981. გვ. 193-193
36. Артемий Араратский , Жизнь Артемия Араратского. 1813, გვ. 14, 42
37. მაისურაძე გ., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 312
38. მელიქსეთ ბეგი ლ., გიორგი გორელი - უცნობი ქართველი და სომეხი მწერალი XVIII საუკუნის პირველი ნახევრისა, ჟურნალი. საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე. - თბილისი, 1940. - ტ.10-B. გვ. 95
39. Хачатрян А.Н. Армянское войско в XVIII веке, Ер.,1968, ასევე, მაისურაძე გ. დას. ნაშრომი გვ. 316-317
40. მაისურაძე გ., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 316
41. შავშელი,დასახელებული ნაშრომი, გვ. 49
42. შავშელი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 54
43. თამარაშვილი მიქელ, პასუხად სომხის მწერლებს, რომელნიც უარჰყოფენ ქართველ კათოლიკობას 1904, გვ.110
44. ქართლის ცხოვრება, ტ. 4 : აღწერა სამეფოსი საქართველოსა, ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973, გვ. 312
45. დოკუმენტები საქართველოს სოციალური ისტორიიდან, ტომი 2 : ბატონყმური ურთიერთობა, XV-XIX სს. ნ. ბერძენიშვილის რედ., 1953., გვ. 185
46. მასალები საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური ისტორიისათვის (XIX ს.-XX ს. დასაწყისი) , 1989, გვ. 307
47. გურგენიძე ვახტანგ, ქართველი გრიგორიანები, ჟურნალი მნათობი. - თბილისი, 1990. N10, გვ.125
48. შავშელი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 47
49. კეკელიძე, მ. მოგზაური კარლ კოხი ქართველი გრიგორიანების შესახებ, ისტორია, საზოგადოებათმცოდნეობა, გეოგრაფია სკოლაში. - თბილისი, 1982. - N3, გვ. 73
50. შავშელი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 93-113, ასევე., გურგენიძე ვ., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 130-131
51. შავშელი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 33

https://ka.wikipedia.org/wiki/ქართველი_მონოფიზიტები